Як вітацца па-беларуску

Слова “Прывітанне”, нягледзячы на яго даволі шырокую распаўсюджанасць, лепей не ўжываць у беларускай мове, бо гэта тыповая калька з рускага слова “Привет”. Беларуская мова мае свае, нічым не горшыя адпаведнікі: “Здароў!” ці “Здарова!”. Згадайма Максіма Багдановіча: “Здароў, марозны, звонкі вечар! Здароў, скрыпучы, мяккі снег!” Але ж чаму спадар, з якім мы шчыра павіталіся словам “Здарова!”, можа пакрыўдзіцца? Бо мы абразілі ягоную мужчынскую годнасць! “Здарова!” можна казаць толькі прадстаўніцам жаночага роду, у дачыненні ж да мужчын неабходна ўжываць толькі слова “Здароў!” Падобную семантыку ветлівасці альбо абразы на падставе радавой дыферэнцыяцыі маюць і іншыя мовы: іт. Bravo! (Малайчына! – м. р.), Brava! (Малайчына! – ж. р.). Калі ў італьянскай оперы спявак пачуе ў свой адрас вокліч “Brava!”, гэта будзе азначаць поўны правал. Такім чынам, уявіце сабе: раніца, офіс і... “Здароў, Адась!”, “Мае вітанні спадарыні Гілене!” ці проста “Дабранак усім!”, “Дабрыдзень у хату!” Калі ж трэба павітацца больш афіцыйна – скажам проста “Вітаю!” ці “Вітаю шаноўнае спадарства”. Складана? Ані! Не за дзень Вільня станавілася!

Як папрасіць прабачэння?

А ці ўмеем мы правільна прасіць прабачэння? Здаецца, на першы погляд тут няма ніякай праблемы. Аднак не ўсё так проста. Выраз “Прабачайце!” ўжываецца ў мове толькі ў той сітуацыі, калі неабходна звярнуць на сябе ўвагу: “Прабачайце! Падкажыце, калі ласка, як праехаць да вакзала?” Калі вам больш звыкла “Прабачце!”, не забываймася на нормы літаратурнага вымаўлення: [Прабац’ц’э]. А вось калі вы выпадкова наступілі камусьці на нагу, спазніліся ці зазірнулі не ў тыя дзверы, можаце вымавіць: “Выбачайце, калі ласка!” Калі ж вы адчуваеце, што вашая віна перад чалавекам больш сур’ёзная – вы зрабілі камусьці несувымерна балюча, фізічна ці маральна… самі дадумайце сітуацыі, іх бясконцасць, – з вялікай спагадай ў голасе папрасіце: “Даруйце!” Калі ж вам неабходна перапыніць чыйсьці дыялог, бо вы збіраецеся ўдзельнічаць у размове і “свае тры грошыкі прыткнуць”, – упэўнена, але пры гэтым і далікатна кажыце: “Перапрашаю!” і ўступайце ў палілог. Ну а калі чалавек не рэагуе на вашыя словы ветлівасці ці, акрамя таго, кідае пагрозлівы позірк, не ўступайце у спрэчку – усміхніцеся пра сябе і падумайце (толькі не ўголас): “Грозен рак, ды ззаду вочы!” (“Не очень-то и испугались, не очень-то и страшно!”).

Што адказаць на “Дзякуй”?

“Дзякуй!” – вось насамрэч не калькаванае рускае слова, а этымалагічна зусім аддаленае ад рускага “спасибо” (“спаси Бог”). Вельмі даўні германізм Danke (анг. Thank) пашырыўся ў чэшскай, славацкай, польскай, украінскай і беларускай мовах. Толькі ніколі не кажыце “вялікае дзякуй!”, бо гэта дакладна калька з “большое спасибо”. Акрамя таго, нашая сардэчная ўдзячнасць ужо павінна быць шчырая і “маленькага дзякуй” не бывае!:) Таму беларусы ўжываюць як форму “Дзякуй!”, так і апісальныя выразы “Прымі, калі ласка, падзяку за…”, “Шчыры дзякуй!”, “Дазволь выказаць маю ўдзячнасць!” Нават калі ў вас з’явілася жаданне выказацца іранічна (рус. “Благодарю покорно!”), кажыце “Дзякуй вам за ласку!” або “Шчыры тлусты дзякуй!” (рус. “Большущее/Огромное спасибо”). Калі да такога спалучэння вы яшчэ не выспелі, скажыце проста: “Шчыры дзякуй!” Памятайма, што на “Дзякуй!” не адказваюць “Калі ласка!” Толькі “Няма за што!” (агульная форма), “На здароўе!” альбо “Расці вялікі!” (у звароце да дзіцяці). А “калі ласка” – гэта адно просьба: “Дазвольце, калі ласка!” ці “Дайце, калі ласка!”

Як ветліва пацікавіцца настроем суразмоўцы?

Таксама важна ўмець ветліва пацікавіцца станам і настроем суразмоўцы. І тут вельмі небяспечнай пасткай для нас ёсць русізм “Як справы?” У розных мовах ёсць свае ўнікальныя пытанні на гэты конт – яны ні ў якім разе не перакладаюцца даслоўна. Англічане кажуць “How are you?” Рускія –   “Как дела?” А мы, беларусы, проста высвятляем “Як маецеся?” ці “Як маешся?” Увага на вымаўленне: [Jак маjэс’с’а]! Паходзіць такое пытанне ад зваротнага займенніка сябе: “Як маеш сябе?” Гэтаксама цікавяцца палякі (jak sie masz), чэхі (jak se mate), славакі (ako sa mas) і ўкраінцы (як ся маєш). Дарэчы, такія паралелі наводзяць на думкі пра большую блізкасць беларускай і ўкраінскай моваў з заходнеславянскімі. Як жа адказаць на такое пытанне, каб пазбегнуць доўгага маналогу пра ўсе свае праблемы? – “Сам пры сабе!” (рус. Хорошо! анг. ОК! – пры нармалёвым фізічным стане). “Нішто сабе!” (рус. Ничего!). Калі ж у вас усё добра, так і скажам: “Добра!”, “Выдатна!”, “Цудоўна!”. І памятайма, ніякіх “справаў” – у беларусаў на іх спарадзілася жартаўлівае: “Як справа, так і злева!”:)

Так, здаецца, што вы ўжо здольныя на:
– Вітаю, Арынка!
– Вітаю цябе, Ясь!
– Як маешся?
– Дзякуй! Вельмі добра! А як ты дуж-здароў?
– Дзякуй, някепска.

Чаго ж зычаць беларусы?

Думаем, неабходна растлумачыць, што значыць слова “зычыць” і чым яно адрозніваецца ад слова “жадаць”. Жадаюць – сабе, а зычаць – людзям! “Зычу/Зычым вам кахання, здароўя, шчасця, дабрабыту, ладу!” Чым жа тут адметныя беларусы? Перш за ўсё тым, што зычэнні ў Беларусі былі штодзённым правілам: калі б у даўнія часы хтосьці моўчкі абмінуў чалавека, які працуе, і не сказаў традыцыйнага “Памагай, Божа!” ці “Памагай Бог!”, дык яго палічылі б асобай нявыхаванай і хамаватай. Беларусы – добразычлівы народ і ў нас ёсць як такі агульны выраз, так і шэраг прыватных зычэнняў, адрасаваных прадстаўнікам розных відаў дзейнасці. Напрыклад, ваш муж-рыбак збіраецца на рыбалку, а вы, як выхаваная жонка, павінны сказаць яму: “Рыбно табе!” Збіраецца ён у грыбы – а вы яму ласкава: “Грыбно табе!” Як хочаце зусім любасна, дык карыстайцеся памяншальна-ласкальнымі формамі: “Рыбно табе, вашэцік/альясік мой!” (“Вашэць” – архаічная скарочаная форма звароту “Вашамосць”, а альяс ці альвас – рус. “алое”… такі вось ён у вас унікальны, што квітнее раз на сто гадоў!). Сачыце, каб на ўсе вашыя сардэчныя зычэнні ён ветліва адказваў: “Дзякуй, радачка/любачка/ясачка/зорачка/кветачка/зязюлька мая!”:) Памятайма, што прыметнікамі беларусы звярталіся адно да аднаго надзвычай рэдка: каханы, любы, мілы, адзіны, родны, дарагі. Дарэчы, выказванне “Рыбно вам!” ужываецца не толькі ў прамым сэнсе, а і ў пераносным, як беларускі адпаведнік вядомага рускага: “Ни пуха, ни пера!” – “К черту!” Гучыць тады так: “Рыбно вам!” – “Хоць не рыбна, ды юшна!” (каб хоць на юшку хапіла).

Гасціннасць беларусаў, шчырае жаданне дагадзіць, пачаставаць – абавязкова з зычэннямі “Смачна есці!” (калі ямо) або “На здароўе!” (калі наталяем смагу) – часам можа насіць і ласкава-прымусовы характар. Але, здаецца, кожнаму даспадобы прыйдзецца беларускае: “Не п’еш – хлебам макай!”

Нашым жа студэнтам цікава ды карысна будзе ведаць не толькі сучасны беларускі слэнг: “Віт!”, “Вітанкі!”, “Пакуль!”, “Дзяка!”, але і адмысловае беларускае зычэнне-кленіч перад іспытам: “А каб цябе цяміла!” Нялішне і памаліцца перад іспытам нашым класікам: “Янка Купала, як я прапала! Якуб Колас, пачуй мой голас!” А самы верны шлях да поспеху – шчыра вучыцца, а не “пісаць шпакі” (“шпоры”), бо “халява” хоць і чыста беларускае слова, але ў залікоўках не прыжылося: “Шчасце – не цукерка, само ў руку не ляжа!”

Падрыхтавалi Надзея Старавойтава i Вольга Губская